In februari 1987 startte ik met de Verpleegkundige-A opleiding in het Radboud-ziekenhuis te Nijmegen. In deze setting hoorde ik voor het eerst over de rouwcurve met vijf stadia van Elisabeth Kübler-Ross. Na zeven maanden theorie ging ik als stagiair aan het werk op diverse afdelingen in het ziekenhuis. De eerste patiënt die tijdens jouw dienst overlijdt, vergeet je nooit. Zoals ook de impact van zo’n verlies voor familie en vrienden. In die eerste uren na zo’n heftig afscheid word je als zorgprofessional vooral met de eerste fase van rouwverwerking geconfronteerd; mensen geloven niet dat iemand voor altijd weg is. Daarnaast zag ik in het ziekenhuis mensen ook rouwen om het verlies van hun gezondheid of heelheid door ziekte of na een operatie. Als verpleegkundige verzorg en verpleeg je niet alleen patiënten, maar je vangt ook hun naasten op. We zijn immers allemaal onderdeel van een sociaal systeem; gezin, familie, vrienden, collega’s, buren. Een goed hulpverlener weet dat en handelt daarnaar en kennis van de diverse stadia van rouwverwerking bij verlies helpt daarbij. 
                 

Bron: vijf stadia van rouwverwerking’ door Elisabeth Kübler-Ross.

Rouw bij verlies en verandering
Elisabeth Kübler-Ross onderscheidde in het rouwproces vijf fasen. Ze beschouwde rouw echter niet als een lineair proces dat mensen stap voor stap doorlopen. Bij iedereen verloopt het rouwproces anders. Sommige mensen slaan fasen over. Anderen blijven lang in één fase hangen of hernemen een eerdere fase. Mensen in rouw hebben behoefte aan een veilige plek om hun gevoelens te kunnen uiten. Het is daarbij belangrijk dat ze niet alleen worden gelaten. Ook respect voor het unieke proces van iedere persoon is nodig. Iemand kan niet op bevel een bepaalde fase doorleven of afsluiten. Bewustzijn van het proces helpt wel om te (h)erkennen wat er gebeurt en om geduld te hebben. Hoewel de focus van Elisabeth Kübler-Ross op stervensbegeleiding lag, zijn de vijf fasen herkenbaar in elke emotionele reactie op verlies en verandering.

Rouw bij mediation
Totaal onverwacht kom ik diezelfde rouwcurve decennia later weer tegen tijdens de opleiding mediation. Rouw is immers een reactie op verlies, dus dat kan ook het verlies zijn van: een baan, een samenwerking, inkomen, status, een huwelijk. Ook als mediator is het belangrijk om rouw te herkennen en te erkennen, zodat partijen bijv. niet te snel in de onderhandelingsfase belanden. Iemand in een rouwfase heeft tijd nodig en zal meestal zelf aangeven wanneer iets wel/niet kan. Deze persoon onderhandelt namelijk op zo’n moment vooral met zichzelf. Als mediator moet je uiteraard het verschil zien tussen rouw als echt verdriet of als strategie. Vijf stadia van rouw zijn: ontkenning, woede, marchanderen, depressie en aanvaarding.

1.  Ontkenning

In het stadium van ontkenning kan een eerste reactie zijn dat je verlamd bent van schrik, of wegzinkt in een soort verdoving. Dit eerste stadium van verdriet helpt om het verlies te overleven. Je verkeert in een toestand van shock en ontkenning. Dit helpt om het verlies aan te kunnen. Ontkenning helpt om zelf te bepalen in welk tempo je verdriet toelaat. Ontkenning is een natuurlijke manier om niet méér binnen te laten dan je aankunt. Het is anders veel te emotioneel en te overweldigend. Ontkennen neemt vaak de vorm aan van vraagtekens zetten bij de realiteit. Is het waar? Is het echt gebeurd? Het is een manier om de pijn te ontkennen, terwijl je probeert de realiteit van het verlies te accepteren. Als de ontkenning vervaagt, komt er langzamerhand steeds meer plaats voor de werkelijkheid. Je gaat je vragen stellen over het hoe en waarom. Hoe heeft dit kunnen gebeuren, zul je je misschien afvragen terwijl je alle omstandigheden op een rijtje zet. Je begint de zoektocht naar inzicht. Je onderzoekt de omstandigheden, waaronder het verlies heeft plaatsgevonden. Moest het wel gebeuren? Moest het op die manier gebeuren? Had het nog op een of andere manier voorkomen kunnen worden? De onontkoombaarheid van het verlies dringt geleidelijk door. Met elke vraag die wordt gesteld begin je zonder het te beseffen aan het helingsproces. Je wordt sterker, en de ontkenning verdwijnt langzaam naar de achtergrond. Maar naarmate je dat proces meer ruimte geeft, komen er ook steeds meer gevoelens naar boven die je al die tijd ontkend hebt.

2. Woede

Het is belangrijk om te beseffen dat de woede naar boven komt als je je eenmaal veilig genoeg voelt om tot je te laten doordringen dat je vermoedelijk wel zult overleven wat nog komen gaat. Aanvankelijk verbaast het je dat je het verlies überhaupt hebt overleefd. Dan slaan andere gevoelens toe, en woede staat gewoonlijk vooraan in de rij, hoewel ook andere gevoelens, zoals verdriet, paniek, pijn en eenzaamheid, heviger dan ooit de kop opsteken. Je kunt ook woedend zijn op jezelf, omdat je dit niet hebt kunnen voorkomen. Maar bovenal kun je boos zijn op de onverwachte, onverdiende en ongewilde situatie waarin je je opeens bevindt. Woede is een noodzakelijk stadium van het helingsproces. Wees bereid je woede te voelen, al lijkt er geen eind aan te komen. Hoe meer je je woede werkelijk voelt, des te eerder zal hij ook vervliegen en des te diepgaander het helingsproces zich zal voltrekken. Er schuilen vele andere emoties onder de woede, en daar zul je allemaal op z’n tijd aan toekomen, maar woede is de emotie die we het meest gewend zijn te beheersen. We gebruiken woede vaak om de onderliggende gevoelens te vermijden, tot we er klaar voor zijn ook die onder ogen te zien. Woede is een nuttige emotie, totdat je de eerste golven ervan voorbij bent. Pas dan ben je klaar om dieper te gaan.
 
3. Marchanderen

Vóór een verlies lijkt het alsof je alles zou willen doen, als het verlies jou maar gespaard mag blijven. Ik zal nooit meer ….., als ik het verlies kan voorkomen. Ná een verlies kan marchanderen de vorm aannemen van een tijdelijke wapenstilstand. Als ik de rest van mijn leven er nu eens aan wijd om ….., kan ik dan wakker worden en ontdekken dat dit allemaal een nare droom is geweest? 
Je verdwaalt in een labyrint van beweringen die allemaal beginnen met als, of stel dat. Je wilt dat het leven weer wordt zoals het was. Je wil terug in de tijd. Marchanderen gaat vaak gepaard met schuldgevoelens. Met terugwerkende kracht betrap je jezelf op allerlei fouten en je denkt dat je het heel anders had kunnen of moeten doen. Je kunt zelfs marchanderen met de pijn. Je zou alles willen doen om maar niet de pijn van het verlies te hoeven voelen. Marchanderen kan tijdelijk verlichting geven van de pijn die centraal staat in het verdriet. Soms kan marchanderen je ook van het ene stadium naar het andere helpen. Het kan een tussenstation zijn om de tijd te nemen die misschien nodig is om je aan de nieuwe omstandigheden aan te passen. Marchanderen kan de leemtes vullen die sterke emoties over het algemeen domineren en die het leed vaak op afstand houden. Het stelt je in de gelegenheid te geloven dat je weer orde kunt brengen in de chaos die bezit van je heeft genomen. In het marchandeerstadium verandert je geest gebeurtenissen uit het verleden aan de hand van veronderstellingen die beginnen met stel dat en als. Uiteindelijk komt je geest onontkoombaar tot die ene conclusie: de tragische werkelijkheid van het verlies.
 

4. Depressie

Na het marchanderen verplaatst je aandacht zich regelrecht naar het heden. Het is belangrijk te weten dat zo’n depressie geen teken is van een psychische aandoening. Het is de gepaste reactie op een groot verlies. Je trekt je terug uit het leven, achtergelaten in een mist van intens verdriet, en je vraagt je wellicht af of het nog zin heeft door te gaan. De ochtend breekt aan, maar dat kan jou niks schelen. Een stem in je hoofd zegt dat het tijd is om op te staan, maar daar heb je helemaal geen zin in. Je hebt er misschien zelfs helemaal geen reden voor. Het leven lijkt zinloos. Opstaan uit bed is net zoiets als een berg beklimmen: je voelt je zwaar en rechtop staan vergt iets van je waartoe je misschien niet in staat bent. Als je al een manier vindt om door je dagelijkse bezigheden heen te komen, lijken ze allemaal even leeg en zinloos. Het kan je allemaal niet genoeg schelen om je nog ergens druk over te maken. Depressiviteit na een verlies wordt te vaak als onnatuurlijk gezien: een toestand waar een oplossing voor moet worden gevonden, iets waar je uit moet worden getrokken. De eerste vraag die je jezelf moet stellen is of de situatie waarin je je bevindt echt deprimerend is. De zware, donkere gevoelens van depressiviteit waar verdriet mee gepaard gaat, hoe normaal ook, worden in onze maatschappij vaak gezien als iets wat moet worden behandeld. Uiteraard kan een klinische depressie die niet wordt behandeld tot een verslechtering van je psychische gezondheid leiden, maar in een tijd van rouw is een depressie een natuurlijke reactie: je zenuwstelsel wordt afgesloten om je te beschermen en je de tijd te gunnen je aan te passen aan iets, waarvan je het gevoel hebt dat je het niet aankunt. Als verdriet een proces van heling is, dan is depressiviteit een van de vele noodzakelijke stappen langs die weg. Hoe zwaar het ook is, depressiviteit kan op een paradoxale manier worden aangepakt. Als je het jezelf toestaat depressief te zijn, zal je depressiviteit weggaan, zodra het zijn werk in het rouwproces heeft gedaan. Depressiviteit maakt ruimte voor groei.

5. Aanvaarding

Aanvaarding wordt vaak verward met het idee dat je het uiteindelijk wel best vindt wat er gebeurd is. Dat is niet het geval. Met het stadium van aanvaarding wordt bedoeld: aanvaarden dat die nieuwe realiteit ook de permanente realiteit is. Je zult die realiteit nooit prettig vinden of zo gaan plooien dat je die wel prettig vindt, maar uiteindelijk zul je de realiteit wél accepteren. Aanvaarden wil zeggen dat je onderkent wat je verloren hebt en dat je leert leven met dat verlies. Het is belangrijk dat je omgeving begrijpt dat je geleidelijk aan, in je eigen tempo, vrede zult kunnen vinden met wat er gebeurd is. Je begint een nieuwe relatie, vindt een nieuwe baan of andere zakenpartner. Aanvaarding vinden kan ook gewoon een kwestie zijn van meer goede dagen hebben dan slechte. Als je weer van het leven kunt genieten, ontstaat vaak een gevoel van verraad. Je kunt nooit vervangen wat je is ontvallen, maar je kunt wel nieuwe banden aanknopen, nieuwe betekenisvolle relaties beginnen, nieuwe onderlinge afhankelijkheden aangaan. In plaats van je gevoelens te ontkennen, luister je naar je eigen behoeften; je beweegt, je verandert, je groeit, je ontwikkelt je. Je investeert weer in contacten met anderen en in je relatie met jezelf. Maar dat kun je pas doen als je het verdriet de tijd hebt gegund (Merlijn Training & Advies).

Rouw bij loopbaancoaching
Iedereen maakt tijdens zijn leven diverse veranderingen mee. Als loopbaancoach heb ik te maken met mensen die moeten omgaan met verlies en verandering in hun werksituatie; ontslag, reorganisatie, fusie, nieuwe leidinggevende. Of men deze veranderingen zelf wilt of dat ze door anderen zijn afgedwongen, maakt veel uit voor de verwerking ervan. Het proces van verwerking is meestal verschillend, maar er zijn wel degelijk patronen herkenbaar. Ook hier zie je eerst een daling van de stemming en vervolgens een stijging. De verschillende fasen hierbij zijn: verlies van overzicht, beperken van gevolgen (ontkenning), het diepe gat (woede en depressie), loslaten van het verleden, testen van de grenzen, zoeken naar betekenis (aanvaarding) en integratie. Het proces van verwerking loopt niet altijd in deze volgorde. Er zal vaak sprake zijn van terugval en van sprongen. Maar herkenning en erkenning helpt zowel betrokkenen als mensen in de directe omgeving. Verschillende factoren zijn van invloed op de intensiteit en tijdsduur van verwerking: eerdere ervaringen, levensfase waarin je zit, wel/geen invloed, verwachtingen, EQ, omgeving, zelfkennis, hoeveelheid veranderingen op hetzelfde moment en de mate waarin je tijd hebt/krijgt. Feit is dat je pas verder kunt als je erkent wat er werkelijk aan de hand is en wat de verandering of het verlies met je doet (Alba academie). In een uitzending van Jacobien op zondag zijn o.a. ontslagpsycholoog Janske van Eersel en ontslagen werkneemster Hetty aan het woord over welke impact een ontslag op iemand kan hebben. Erkenning, zorgvuldigheid en een afscheidsritueel zijn belangrijke elementen voor de verwerking van het verlies van je baan. Kijk via deze link: https://lnkd.in/e_N4cpB